Biżuteria patriotyczna w Muzeum Wojska Polskiego

[su_row][su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]
W okresach dla Polski przełomowych chętnie manifestowano uczucia patriotyczne poprzez strój narodowy, pieśni, czy choćby odpowiednio przyozdobione przedmioty. Tych ostatnich była ogromna różnorodność – od kokard “narodowych” poprzez guziki, szarfy, tabakiery, szpile, po pierścienie, brosze i zegarki. Te właśnie drobne przedmioty dekorujące strój, wykonywane tylko czasem ze szlachetnych metali zyskały miano biżuterii patriotycznej. Przyjęło się uważać, że była ona zdobiona głównie motywami żałobnymi – kajdanami, wieńcami, koronami cierniowymi, a nawet trumnami. Jednakże tak działo się jedynie w okresie nasilenia represji – przed i po powstaniach, gdy następowały fale aresztowań i konfiskat. Na pamiątkę poległych, uwięzionych i emigrujących noszono żałobno-patriotyczne ozdoby i stroje. W czasie budzącej się nadziei sięgano po postacie bohaterów narodowych, czy motyw orła. Pierwsze przedmioty, które można określić mianem biżuterii patriotycznej pochodzą z okresu Konfederacji Barskiej (1768-72).
[/su_column]
[su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]
Później pojawiają się licznie w okresie Sejmu Wielkiego a zgłasza Powstania Kościuszkowskiego. W wieku XIX szczególny rozkwit tego typu ozdób nastąpił w szeroko pojętym okresie Powstania Styczniowego. Biżuteria patriotyczna chętnie była noszona w dwudziestym wieku, przed i podczas I. wojny światowej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego stanowiła wyraz patriotycznej i “propaństwowej” postawy właściciela. W czasie II. wojny światowej za jej posiadanie groziły najcięższe represje ze strony okupantów. Spotkać ją można była pośród żołnierzy i uciekinierów na Bliskim Wschodzie i Wielkiej Brytanii. Również więzieni przez III Rzeszę i Związek Radziecki wykonywali przedmioty o tym charakterze. Ostatnia biżuteria patriotyczna pojawiła się w okresie odradzania się ducha narodowego w początkach lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku i wiąże się nierozerwalnie z epoką “Solidarności”.
[/su_column][/su_row]

 

Broszka srebrna (biżuteria patriotyczna)

Broszka okrągła, wykonana z czarnej masy szklanej ujętej w ramkę ze srebra. Brzeg ozdobiony ornamentem sznurowym. Na środku umieszczona jest kompozycja z trzech elementów: krzyża – znak Chrystusa i wiary, kotwicy – symbol nadziei i orła w koronie z jabłkiem i berłem w szponach oznaczającego niepodległą Polskę. Charakterystyczny jest jej czarny kolor połączony ze srebrzystym emblematem nałożonym na szklane, błyszczące tło. Broszka pochodzi z lat 1861-2. Pierwotnie do mocowania służyła umocowana na odwrotnej stronie agrafka (obecnie odłamana)

Krzyżyk z Olszynki Grochowskiej (biżuteria patriotyczna)

Krzyżyk drewniany, ramiona zakończone złotymi skuwkami. Miejsce połączenia ramion zamknięte w czworokątnej, również złotej puszce na której wygrawerowano z jednej strony “Z Olszynki” a z drugiej “dnia 25 lutego 1831 r.”. Na górnym ramieniu znajduje się kółeczko do zawieszenia. Istniały dwa typy tego rodzaju pamiątek: ze spojeniem ramion pełnym, i w formie szkatułki. Umieszczano w niej nieco ziemi z pobojowiska, włosy ukochanej osoby, skrawki odzieży, wiersze patriotyczne i tym podobne pamiątki. Krzyżyk zakupiony został do zbiorów Muzeum w 1972 r. Miał on należeć do uczestnika Powstania Listopadowego porucznika Adama Pągowskiego.

Już w trakcie Powstania Listopadowego popularne stały się przedmioty wykonane z drzew rosnących w słynnym lasku olszynowym pod Grochowem. Jak pisał wkrótce po bitwie Kurier Polski “Pomysłowość Warszawian zmierza zużytkować drzewo słynnej Olszynki wyrobem z niego tabakierek pamiątkowych i innych drobiazgów”.
Wykonywano także igielniki, kubki z pokrywkami ale najpopularniejsze były krzyżyki noszone jako element stroju, jeszcze długo po upadku powstania. Przekazywano sobie – nieomal jak relikwie – nawet gałązki ścięte w Olszynie. Działo się tak szczególnie podczas obchodów kolejnych rocznic bitwy. Już w trakcie powstania przesyłano je znajomym w Niemczech i Francji, jako dowód polskiego bohaterstwa. Zabierali je ze sobą wygnańcy udający się na emigrację, dla których drobiazgi te były często ostatnią pamiątką Ojczyzny.
Wymiary: 52 X 33 mm

Pierścień srebrny (biżuteria patriotyczna)

Obrączka wykonany z dwóch sznurowo skręconych drutów srebrnych symbolizujących więzy niewoli. W miejscu połączenia osadzona jest kompozycja z symboli patriotyczno-religijnych. Składa się ona z pozłacanego gorejącego Serca Jezusowego (miłość) na którym znajduje się srebrny orzeł w koronie (Polska). W tle skrzyżowane są krzyż (wiara) i kotwica (nadzieja). Pierścienie tego rodzaju były szczególnie popularne w latach poprzedzających wybuch powstania styczniowego – od końca 1861 roku – i wiązały się z falą krwawo tłumionych demonstracji patriotycznych. Być może jest to pierścionek dziecinny – wskazuje na to średnica obrączki – 18 mm.

Pierścień z okresu Powstania Styczniowego (biżuteria patriotyczna)

Cechą charakterystyczną przedmiotów pamiątkowych powstałych w okresach zrywów narodowej było użycie materiałów nietypowych dla złotnictwa. Po Powstaniu Listopadowym na pamiątkę bitwy noszono krzyżyki zrobione z gałązek drzew rosnących w Olszynce Grochowskiej. Zesłańcy wykonywali pierścienie i pasyjki z włosia. Sięgano często po metale nieszlachetne. Najpopularniejszym – i najłatwiej dostępnym – było żelazo. Wykonywane z niego pierścienie, naszyjniki, krzyżyki i brosze miały dwojakie znaczenie: Z jednej strony świadczyły, że nosząca je osoba oddał wszystkie kosztowności Ojczynie; a z drugiej stanowiła dowód, że “Polacy kochają się w żelazie” tj. wyżej cenią wolność niż skarby.
Prezentowany pierścień wykonany został z żeliwa. Obrączkę ozdabia misterna dekoracja roślinna. W miejscu kamienia znajduje się plakietka, na której wgłębnie wyrzeźbiono kotwicę, krzyż i gorejące serce – symbolizujące Wiarę, Nadzieję i Miłość. Pierścień, wykonany w latach 1863-4 należał do weterana Powstania Styczniowego Leonarda Paczewskiego, zmarłego schronisku w Michalinie w 1932 roku. Za pośrednictwem Polskiego Czerwonego Krzyża przekazany został do Muzeum Wojska Polskiego w 1949 roku.
Wymiary: średnica 25 mm.

Klamra do pasa z okresu Powstania Styczniowego (biżuteria patriotyczna)

Do biżuterii patriotycznej – z racji bogatego zdobnictwa, motywów i wykonania -zaliczyć można również klamry pasów powstańczych z lat 1863-4. Przy braku mundurów i broni był to często jedyny, obok kokardy biało-czerwonej, znak przynależności do wojska narodowego. Noszenie tego rodzaju ozdób było tępione przez zaborcę, narażając posiadacza na represje. Często było również dowodem, że aresztowany należał do “partii” i walczył przeciw Rosji.
Wykonana jest z mosiądzu (pierwotnie srebrzonego) z którego odlano ażurową, czworokątną kompozycję roślinną w stylu rokokowym z umieszczoną pośrodku kotwicą symbolizującą nadzieję.
Przedstawiona klamra używana była w 1863 roku przez powstańca nazwiskiem Bałukiewicz. Zakupiona została od zbiorów Muzeum w 1939 r.
Wymiary: 65 mm X 113 mm.

.