POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE

[su_row][su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]Z powstaniem kościuszkowskim w powszechnym odczuciu wiąże się zachowana w nielicznych egzemplarzach obrączka z napisem: „Oyczyzna obrońcy swemu”. Miała ona charakter pierścienia nagrodowego. Nadawana była przez Tadeusza Kościuszkę za zasługi wojenne w okresie Insurekcji. Obrączki te, według tradycji, wykonano ze złotych medali Virtuti Militari przesłanych do obozu Kościuszki przez Stanisława Augusta. Kościuszko polecił przetopić złote medale i wykonać z nich obrączki; medale srebrne odesłał do mennicy. Nazwiska nagrodzonych ogłaszane były w „Gazecie Rządowej”. Dowody męstwa na polu bitwy, a także pomoc ludności cywilnej dla potrzeb powstania nagradzane były przez Kościuszkę pamiątkowymi zegarkami, tabakierkami, spinkami i pierścieniami indywidualnymi. Gen. Henryk Dąbrowski otrzymał pierścień z napisem: „Oyczyzna obrońcy swemu 28. sierpnia pod Powązkami”. Pierścień złoty, dekorowany dwiema skrzyżowanymi kosami, otrzymał jako nagrodę nie znany z nazwiska woźnica artylerii.

Inne pamiątki wykonane dla uczczenia powstania eksponują głównie postać Tadeusza Kościuszki, pozostającą do dziś trwałym symbolem miłości ojczyzny i walki o niepodległość. Od przysięgi na rynku krakowskim przez cały wiek XIX wizerunki bohatera i emblematy kościuszkowskie towarzyszą biżuterii narodowej i tzw. galanterii patriotycznej. Obok tradycyjnych pierścieni, broszek, szpilek i medalionów wykonywano rozmaite przedmioty pamiątkowe dekorowane wizerunkami wodza lub symbolami tradycji kościuszkowskiej, takimi jak kosy, czapki krakuski, postacie kosynierów. Do najbardziej popularnych pamiątek należały zegary i zegarki, filiżanki porcelanowe i kubki srebrne, tabakierki, fajki, breloczki, klamry do pasów, guziki, przyciski na biurko, kałamarze. Pomysłowość w wykonywaniu tej patriotycznej „galanterii” była nieograniczona, zwłaszcza w drugiej połowie XIX w. Wizerunki Kościuszki, upowszechniane na biżuterii i pamiątkach, wzorowane były na równie licznych portretach graficznych, malarskich, medalierskich, stanowiąc niejednokrotnie ich kompilację. Kościuszko przedstawiany był najczęściej jako bohater spod Racławic, w sukmanie i czapce krakusce, często na galopującym koniu. Biżuteria nawiązywała do przysięgi na rynku krakowskim, przedstawiając bohatera ze wzniesioną do góry szablą. Ten typ ikonograficzny Kościuszki, jako bohatera narodowego, najbardziej odpowiadał wyobraźni patriotycznej społeczeństwa.[/su_column] [su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]

Kult postaci Kościuszki zapoczątkowany został jeszcze za życia bohatera. W czasie przysięgi na rynku krakowskim wiele osób uczestniczących w tej patriotycznej manifestacji nosiło jego wizerunki przypięte na piersiach, czapkach, klamrach pasów. Z tego też okresu pochodzi złoty pierścień z nalutowanym owalem, na którym umieszczony został „sylwetkowy” portret wodza.

Szczególna popularność pamiątek związanych z osobą Kościuszki datuje się jednak od jego śmierci w 1817 r. Jako pierwsze pojawiły się żelazne obrączki żałobne, od wewnątrz wyłożone złotem, na którym wyryto napis: „Kościuszko umarł 15 Paźdz[iernika] 1817” lub tylko samą datę: „15. Paź[dziernika] 1817”.

Kolejne uroczystości patriotyczno-żałobne, jak sprowadzenie w 1818 r. zwłok do Krakowa i złożenie ich w katedrze na Wawelu czy rozpoczęcie w 1820 r. sypania pamiątkowego kopca Kościuszki, były okazją do upowszechniania kultu bohatera. Wtedy też powstawały rozmaite typy pierścieni i pamiątek. Najbardziej popularne były pierścienie z wizerunkiem Kościuszki w formie miniaturowego medalionika. Wykonywano je z różnych metali, różniły się też pewnymi szczegółami kompozycyjnymi i odmiennymi przedstawieniami wizerunku bohatera. Obok tych najbardziej popularnych powstawały egzemplarze  pojedyncze, odznaczające się starannością kompozycji i wykonania. Do takich właśnie należy pierścień z wizerunkiem w formie kamei, pierścień złoty z popiersiem w wieńcu laurowym, wyrytym w perle i napisem: „T. Kościuszko”, oraz pierścień srebrny ze skrytką.

Wewnątrz skrytki znajdował się złoty portretowy medalionik. Na jej wieczku od zewnątrz wyryta była kotwica, od wewnątrz – herby Polski i Litwy w emalii i napis: „Wolność/Równość/Niepodle (głość)”. Wiele z zachowanych egzemplarzy biżuterii i pamiątek kościuszkowskich wykonywano z okazji kolejnych rocznic obchodzonych uroczyście przez cały XIX w. Tradycja kościuszkowska inspirowała również biżuterię narodową w okresie powstań narodowych i manifestacji patriotycznych.

[/su_column][/su_row]

1. Pierścień w formie sygnetu z medalionikiem, na którym w perełkowym obramieniu popiersie Tadeusza Kościuszki w mundurze generalskim z szablą wzniesioną do góry. Na obrączce, z obu stron medalionika, po jednej gałązce kwiatowej.
Złoto, wyrób dęty, 20 mm, medalionik 9 mm. MHW 194/Ph.
Pierścień wykonany na pamiątkę rozpoczęcia sypania kopca Kościuszki w Krakowie w dniu 16 października 1820 r. Medalionik z wizerunkiem Kościuszki, wzorowanym na graficznym portrecie Józefa Łęskiego lub E. Quenedeya, wykonany zostal przez krakowskiego jubilera Petrasza. Podobne medalioniki, wykorzystywane również do pierścieni, wykonywane były przez wiedeńskiego grawera-medaliera Antoniego Wappensteina, w Warszawie przez medaliera Gotfryda Majnerta.
Bibl.: Jaworski, s. 26, poz. 9, tabl. I – identyczny egzemplarz; Muzeum W.P. [nw., poz. 194; Hutten-Czapski, t. II, poz. 3915-3918; Gumowski, Portrety, s. 67,68; Bigoszewska, „Kolekcjoner Polski” nr 9 z sierpnia 1973.

2. Pierścień z owalną tarczą, na której nałożone posrebrzane popiersie Tadeusza Kościuszki w mundurze generalskim. Brąz srebrzony, 23 mm, tarcza 17 x 17 mm.
MHW 190/Ph.
Umieszczony na pierścieniu wizerunek Kościuszki wzorowany jest na medalu J. P. Davida d’Angers z ok. 1835 r. Wizerunek ten, czasem z niewielkim i zmianami kompozycyjnymi, był szczególnie popularny przy wykonywaniu biżuterii kościuszkowskiej, głównie pierścieni, broszek, zwieńczenia szpilek pamiątkowych. Pierścień jest wyrobem późniejszym, stanowi przykład biżuterii rocznicowej.
Bibl.: Jaworski, s. 27, poz. 16, inne odmiany pierścieni s. 25-27, poz. 7-15, s. 57, poz. 64; Kat. zbiorów E. Neprosa,s. 45; Gumowski, Portrety, s. 70.

3. Medalionik z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki, w popiersiu, ze wzniesioną do góry szablą, na odwrocie dokładnie powtórzony rewers Krzyża Virtuti Militari (Pogoń litewska, data: „1792”, wokół wieniec laurowy). Medalion z uszkiem do zawieszania.
Srebro złocone, wizerunek nakładany, 17 mm. MHW 20808. Zakup w Desie, 1981.
Wizerunek Kościuszki wzorowany na graficznym portrecie Józefa Łęskiego, najczęściej wykorzystywanym do wyrobu pierścieni i innych pamiątek kościuszkowskich. Medalionik wykonany prawdopodobnie na indywidualne zamówienie w okresie żałobnych obchodów kościuszkowskich w latach 1817-1820, obchodzonych szczególnie uroczyście w Krakowie.

4. Zegarek kieszonkowy, na kopercie miniaturowy portret Tadeusza Kościuszki, w owalnej, dekoracyjnej ramce. Wokół gałązki lauru, dębu i akantu na tle czarnej emalii. Tarcza emaliowana, zaszklona, z podziałką godzinową, oznaczoną cyframi rzymskimi. Etui prostokątne, oklejone okładziną z szylkretu, wewnątrz wyłożone srebrzystym aksamitem. Dwa kluczyki do nakręcania mechanizmu.

Złoto, emalia, 4,5 cm, etui 8,3 x 7 cm.

Wyrób szwajcarski, firma Antoni Patek i Spółka w Genewie. Sygn. na osłonie mechanizmu: Patek i Spółka I w Genewie I Skazówki I wychwyt cylindrowy I Ośm czopów w rubinach / N° 1383. Ok. 1850.
MHW 2026 l. Zakup 1978.

Miniatura na kopercie wykonana według stalorytu Antoniego Oleszczyńskiego z 1828 r. Do zegarka dołączony jest współczesny atest firmy „Patek Philippe”, w którym stwierdzono, że egzemplarz nr 1383 został zakupiony w tej firmie w 1850 r. przez klienta Smorczewskiego za sumę 295 franków szwajcarskich.

[su_row][su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]5. Zegarek kieszonkowy, na tarczy grawerowane wyobrażenie Orła i Pogoni, zwieńczone krzyżem wśród promieni, po bokach gałązki palmowe. Na kopercie grawerowany wizerunek Tadeusza Kościuszki, w sukmanie i czapce krakusce, na galopującym koniu, wokół stylizowany ornament roślinny. Zegarek z długim łańcuszkiem do zawieszenia na szyi. Złoto, łańcuszek i tarcza srebrne, 3,5 cm, dł. łańcuszka 185 mm. Wyrób szwajcarski, firma Antoni Patek i Spółka w Genewie. Sygn. na osłonie mechanizmu: „Patek i Spółka Iw Genewie I Skazówki I wychwyt cylindrowy I Ośm czopów w rubinach / W 1161. Po 1850.
MHW 16300. Zakup 1968.[/su_column] [su_column size=”1/2″ center=”no” class=””]Jednym z popularnych symboli powstania kościuszkowskiego jest czapka krakuska nawiązująca do tzw. czapki wolności, jednego z symboli rewolucji francuskiej. Czerwona czapka frygijska, osadzona na pice, była symbolem wolności społecznej. W polskiej symbolice przybiera ona formę ludowej czapki chłopskiej w kształcie czerwonej rogatywki obszytej barankiem. Czapka na biżuterii i innych pamiątkach patriotycznych umieszczana była zwykle nad tarczą herbową zamiast korony królewskiej.

Bibl..: Dary i nabytki, poz. 223; Kuczyński „Kultura” nr 48 z 30 XI 1980.[/su_column][/su_row]

6. Klamra do pasa z nakładanym popiersiem Tadeusza Kościuszki, umieszczonym na tle wyrytych w blasze sztandarów, bagnetów i luf armatnich. Ponad głową wyobrażenie orła trzymającego w szponach rozwiniętą wstęgę z napisem: „0 Boże pozwól jeszcze raz nam wolność”. Krawędzie klamry wycięte faliście, dekorowane motywem wężyka.

Metal srebrny, wym. 7 x 8,5 cm.
MHW 109/Ph.
Wizerunek Kościuszki wzorowany na medalu J. P. Davida d’ Angers. Moda na klamry do pasa z symbolami patriotycznymi upowszechniła się dopiero przed i w czasie powstania styczniowego.

Bibl.: Chwalewik, poz. 928; Zbiory Polskiego Muzeum w Rapperswilu, poz. 563, 564; Gumowski, s. 69, 70, ilustr. 36.

7. Klamra do pasa w formie owalnej, gładkiej ramki, w której fotografia Tadeusza Kościuszki według stalorytu A. Oleszczyńskiego.
Metal, wym. 5 x 3,5 cm. MHW 118/Ph.
Bibl.: Chwalewik, poz. 931.

8. Klamra do pasa w formie ośmiobocznej ramki, w której fotografia Tadeusza Kościuszki w sukmanie i czapce krakusce (fotografia bardzo spłowiała).
Metal, wym. 4,5 x 3,5 cm.
MHW 115/Ph.
Bibl..: Chwalewik, poz. 930.

9. Nakładka na klamrę do pasa, z popiersiem Tadeusza Kościuszki, w sukmanie i czapce krakusce, umieszczonym w ażurowym dekoracyjnym obramieniu.

Brąz, odlew, wym. 4 x 3,3 cm.

MHW 116/Ph.

Wizerunek wzorowany na litografii barwnej Antoine Maurina.
Bibl..: Chwalewik, poz. 924.

10. Pucharek pamiątkowy z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki na galopującym koniu, po bokach postacie kosynierów, również na koniach. Od tyłu na pucharku wyryty monogram: „S. G.”, prawdopodobnie właściciela pamiątki. Szkło szlifowane matowo i rżnięte, wys. 19 cm, 9,2 cm. Wyrób czeski lub śląski. Ok. połowy XIX w.
MHW 17257. Zakup w Desie, 1971..

11. Fajka z wizerunkiem stylizowanej postaci kosyniera, trzymającego w jednej ręce rozwinięty sztandar z orłem, w drugiej kosę. Na dole napis: „P. Sensentiager”. Zamknięcie metalowe z wmontowaną monetą pięciozłotową z czasów Królestwa Polskiego.
Porcelana, okucia metalowe, dł. całk. 13,5 cm. Wyrób francuski. I połowa XIX w.
MHW 16172. Zakup 1967. Ze zbiorów Ludwika Gocla. Postać kosyniera wzorowana na rycinie „Kossynier”, litogr. Dietter Dietlab, wyd. Karol L. Magnus w Warszawie.
Bibl..: Ceramika i szkło, Pamiętnik wystawy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, Warszawa 1913, poz. 1201; Dary i nabytki, poz. 396; Kat. zbiorów L. Goda, t. III, poz. 18; Kat. wystawy powstania listopadowego, Lwów, poz. 887.

12. Fotografia Tadeusza Kościuszki według portretu Józefa Grassiego, umieszczona w pamiątkowej ramce. Ramka owalna w kształcie wieńca z liści lauru i dębu zwieńczona orłem bez korony trzymającym w szponach ostrza kosy. Po bokach proporyczyki z datami: „1794” i „1894”, na dole skrzyżowane lufy armatnie i położona na nich czapka krakuska. Na odwrocie litografowana wkładka z datami: „1794” i „1894”, i napis: „Pamiątka Kościuszkowskiego Powstania”.
Metal, wym. 9,5 x 5,5 cm.
Sygn.: „ Nakład R. Kaempfa i W. Rogowskiego w Tarnowie. Naślad. zastrzega się”. 1894.
MHW 20833. Zakup w Desie, 1981.
Pamiątka wykonana dla uczczenia setnej rocznicy powstania kościuszkowskiego.

Fragment książki Grażyny Kieniewiczowej
„Pamiątki powstań narodowych”